Στέλιος Λαμνής

Η συντηρητική επίθεση (1818-1821), ο ρόλος του Πατριάρχη Γρηγόριου Ε΄ του αρχιλογοκριτή Ιλαρίωνα του Σιναΐτη και το τέλος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού

Το καθιερωμένο ερμηνευτικό σχήμα σχετικά με το τέλος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και τις αιτίες που οδήγησαν σ` αυτό, θεωρεί ως χρονολογία κλειδί το 1821, το έτος έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης. Σύμφωνα μ` αυτό το ερμηνευτικό σχήμα, οι ιδέες του Νεοελληνικού Διαφωτισμού γνώρισαν μεγάλη άνθιση κατά τον 18ο αιώνα, ιδίως από τα μέσα του αιώνα αυτού, και μέχρι το 1821, που εκφράστηκε με τη συνεχή ίδρυση σχολείων, με σημαντική αύξηση των δασκάλων και των μαθητών, με την έκδοση φιλοσοφικών και επιστημονικών βιβλίων. Όλα αυτά όμως τελείωσαν απότομα με την έναρξη της Επανάστασης. Μ` αυτό το ερμηνευτικό σχήμα, συνήθως, παραβλέπεται ή υποβαθμίζεται η αντίδραση της Εκκλησίας και η ιδεολογική επίθεση που εξαπέλυσε ενάντια στο Διαφωτισμό.

Τα πράγματα όμως εξελίχτηκαν αρκετά διαφορετικά. Κατά την περίοδο 1815-1821 σημειώθηκε μια σφοδρή ιδεολογική συντηρητική επίθεση ενάντια στις νέες ιδέες, η οποία είχε ως αποτέλεσμα το τέλος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Τη συντηρητική επίθεση διευκόλυνε σαφώς η διεθνής πολιτικο-οικονομική συγκυρία (ήττα του Ναπολέοντα, συγκρότηση της Ιερής Συμμαχίας), αλλά κυρίως η σοβαρή οικονομική και κοινωνική κρίση του ελληνικού εμπορικού κόσμου. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός έχανε το βασικό οικονομικό και πολιτικό του στήριγμα, την προοδευτική μερίδα της ελληνικής εμπορευματικής αστικής τάξης. Πρωταγωνιστής και συντονιστής της συντηρητικής ιδεολογικής επίθεσης ήταν αυτοπροσώπως ο Οικ. Πατριάρχης Γρηγόριος Ε ́. Κύριος δε στόχος της συντηρητικής ιδεολογικής επίθεσης ήταν ο Αδαμάντιος Κοραής, ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, και οι οπαδοί του.

Η επίθεση ήταν κλιμακούμενης έντασης και περιλάμβανε αρκετά επεισόδια. Ξεκίνησε το 1818 με την έκδοση της “Μελέτης της Κοινής Ελληνικής Διαλέκτου” του Παναγιώτη Κοδρικά, και συνεχίστηκε το 1819 με την κυκλοφορία της πατριαρχικής εγκυκλίου του Γρηγορίου Ε ́ «περί της σημερινής καταστάσεως των κοινών του γένους Ελληνομουσείων».

Την ίδια χρονιά (1819) σημειώθηκε η καταστροφή του προοδευτικού Φιλολογικού Γυμνασίου Σμύρνης από τον φανατισμένο όχλο της πόλης, που υποκινήθηκε από τον τοπικό μητροπολίτη. Έτσι η Εκκλησία απαλλάχθηκε από το ένα προπύργιο του νεωτερισμού, ενώ ήδη από το 1812 είχε ουσιαστικά απαλλαγεί κι από το άλλο νεωτεριστικό προπύργιο, την Ακαδημία των Κυδωνίων, με τα γεγονότα της δίωξης και τον εξαναγκασμό σε παραίτηση του Βενιαμίν Λέσβιο. Το τρίτο νεωτεριστικό προπύργιο, το Γυμνάσιο της Χίου, άντεξε στη συντηρητική επίθεση για να καταστραφεί κι αυτό κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης.

Το καλοκαίρι του 1820, ο Γρηγόριος Ε ́ εξέδωσε την περιβόητη «απανταχούσα», με την οποία ουσιαστικά εφαρμοζόταν αυστηρή λογοκρισία εκ μέρους της Εκκλησίας στην έκδοση και την κυκλοφορία των ελληνικών βιβλίων. Την ίδια χρονιά σημειώθηκε και το δημόσιο κάψιμο βιβλίου, των “Στοχασμών του Κρίτωνος”, ίσως για πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία. Στις αρχές του 1821, ταυτόχρονα με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, έλαβε χώρα το τελειωτικό χτύπημα της Εκκλησίας στο Διαφωτισμό. Στις 27 Μαρτίου 1821 πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη η σύγκληση της πατριαρχικής συνόδου «Περί καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων». Σ` αυτήν τη σύνοδο δόθηκε η χαριστική βολή στο Νεοελληνικό Διαφωτισμό και επήλθε το ουσιαστικό τέλος του. Η Ελληνική Επανάσταση απλώς έβαλε την ταφόπλακα σ` αυτό το σπουδαίο πνευματικό κίνημα.

Βιογραφικό

Ο Στέλιος Λαμνής γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη. Μετά τη μέση εκπαίδευση σπούδασε μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Πατρών, απ` όπου αποφοίτησε το 1981. Εργάστηκε αρχικά στην ιδιωτική εκπαίδευση και στη συνέχεια επί πολλά χρόνια στη Δημόσια Εκπαίδευση. Ασχολήθηκε από χρόνια με την ιστορία των Επιστημών, ειδικά των Μαθηματικών και της Αστρονομίας, κατά την Οθωμανική περίοδο. Έχει γράψει άρθρα σε διάφορα περιοδικά σχετικά με την ιστορία των Μαθηματικών και της Αστρονομίας, κι επίσης τα βιβλία “Τα Μαθηματικά και ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός επί Τουρκοκρατίας”, εκδ. Δίον, Θεσσαλονίκη 2002, και το “Πώς φτάσαμε στον Ευκλείδη. Αλήθειες και Μύθοι για τα Προευκλείδεια Μαθηματικά”, εκδ. Δίον, Θεσσαλονίκη 2007.